Po klęskach wojsk niemieckich w 1943 r. pod Stalingradem i na Łuku Kurskim wojska 1. Frontu Ukraińskiego pod dowództwem marszałka Iwana Koniewa, latem 1944 r. sforsowały Wisłę i na jej zachodnim brzegu uchwyciły przyczółek baranowsko-sandomierski o powierzchni około 2200 km kw. i 120 km linii frontu.
12 stycznia 1945 r. o godzinie 3:00 w nocy uderzeniem z przyczółka rozpoczęła się operacja Wiślańsko-Odrzańska, zwana też ofensywą styczniową, mająca na celu wyparcie okupanta z ziem polskich i przeniesienie działań wojennych na teren Niemiec. 13 stycznia po przełamaniu niemieckiej obrony oddziały radzieckie sforsowały Czarną Nidę i przez Bilczę skierowały się w stronę Kielc. Niemiecki kontratak, w którym wzięło udział ok. 1400 czołgów i dział samobieżnych, doprowadził do bitwy pancernej, porównywalnej zaciętością działań do walk na Łuku Kurskim. Po zakończonym klęską niemieckim natarciu, na polach pomiędzy Chmielnikiem a Morawicą pozostało około 180 zniszczonych pojazdów pancernych. Droga na Kielce została otwarta.
Miasto już od sierpnia 1944 r. przygotowywało się do obrony na mocy zarządzenia Stadthauptmanna Hansa Drechsela, który zmuszał kielczan, w tym kobiety i dzieci, do prac przy budowie okopów, umocnień, rowów i zapór przeciwczołgowych. Pozycje obronne i punkty oporu ulokowano w rejonie: Kadzielni, Karczówki, Bruszni, Bukówki, Psich Górek, Cmentarza Starego, obecnych ulic: Wojska Polskiego, Sandomierskiej, Zagórskiej, Sienkiewicza, Piotrkowskiej. Artyleria została rozlokowana na Siejach i Szydłówku.
Pierwsi żołnierze radzieccy dotarli do wschodnich granic Kielc nad ranem 15 stycznia 1945 r., a około godziny 18:00 wkroczyli do miasta także od południa i południowego zachodu. 16 stycznia niemieckie oddziały, które wyrwały się z okrążenia pod Morawicą na kilka godzin ponownie opanowały Kielce, ale szybko zostały ostatecznie wyparte.
W czasie walk w mieście spłonęło 57 budynków, a 10% domów odniosło poważne uszkodzenia, zginęło też 129 mieszkańców. Jako potencjalny punkt obserwacyjny uszkodzona została także wieża na kościele św. Wojciecha. Na ulicach Kielc pozostało około 40 wraków pojazdów pancernych, które następnie ściągnięto w okolice dworca kolejowego i obecnego Wojewódzkiego Domu Kultury.
W walkach o miasto zginęło 248 żołnierzy Armii Radzieckiej, natomiast Niemcy w Kielcach i okolicy stracili 6 000 żołnierzy oraz 224 czołgi i działa samobieżne.
Leszek Dziedzic
Ilustracje:
1. „Pomnik wdzięczności” Armii Czerwonej wystawiony w 1945 r. na skwerze Stefana Żeromskiego, lata 70. XX w., usunięty w 1990 r.
2. Radziecki czołg T-34 na Krakowskiej Rogatce, po 15 stycznia 1945 r.
3. Radziecki czołg ciężki IS-2 i rozbite niemieckie działo Flak 37 kal. 88 mm na ul. Jana Pawła II, 15–16 stycznia 1945 r.
4. Niewybuchy, pociski rakietowe kal. 280 mm na podwórzu domu rodziny Fijałkowskich w Kielcach, 1968.
5. Okładka książki Konrada Maja poświęconej bitwie o Kielce.
Źródła ilustracji: Zbiory MHKi i Konrada Maja.
