Fundacja kolegiaty w Kielcach w 1171 r., a wraz z nią powstanie wspólnoty kanoników, były czynnikami miastotwórczymi, wpływającymi nie tylko na rozwój życia religijnego i gospodarczego, ale również kulturalnego. Obowiązki duszpasterskie oraz prowadzenie szkoły kolegiackiej wymagały bowiem dostępu do książek – a więc istnienia biblioteki.
W Kielcach zachował się unikatowy zespół ksiąg stanowiących część dawnej biblioteki Kieleckiej Kapituły Katedralnej – najstarszej biblioteki w mieście. Jej najcenniejszym segmentem jest kolekcja średniowiecznych rękopisów, głównie z XV w., które przez stulecia przechowywane były w zakrystii i kapitularzu kolegiaty. W 1971 r. zbiory te zostały zdeponowane w Bibliotece Wyższego Seminarium Duchownego w Kielcach.
Kolekcja zawiera 29 papierowych rękopiśmiennych ksiąg oraz rękopisy liturgiczne. Choć nie jest duża, jej wartość historyczna i naukowa jest ogromna. Stanowi przykład niemal kompletnego i nierozproszonego księgozbioru z czasów średniowiecza – świadectwo polskiego i europejskiego piśmiennictwa.
Przeważają w niej oczywiście dzieła o charakterze teologicznym, które trafiały do Kielc głównie z Krakowa, choć część mogła być kopiowana na miejscu, to zagadnienie wymaga jednak dalszych badań.
Najstarszą księgą zbioru jest Antyfonarz Kielecki z 1372 r. – bogato iluminowany rękopis zawierający antyfony, hymny i psalmy wykorzystywane w liturgii. Znajduje się w nim m.in. najstarszy w Polsce rękopis XIII-wiecznej pieśni „Gaude Mater Poloniae” oraz fragment poematu dydaktycznego „Statuta vel praecepta scholarium” – utworu znanego w całej średniowiecznej Europie.
Największą grupę rękopisów stanowią zbiory kazań w języku łacińskim autorstwa wybitnych kaznodziejów polskich i europejskich. Szczególną uwagę zwracają rękopisy pochodzące od Stanisława z Jankowic – kanonika krakowskiego i kieleckiego, który pozostawił po sobie aż siedem ksiąg. W jednej z nich, datowanej na 1415 r., widnieje własnoręczna nota darczyńcy z 1444 r.:
Liber ecclesie kelcziensis datus per dominum Stanislaum de Jankowicze canonicum Kelcziensem M CCCC XL quarto [Księga kościoła kieleckiego, podarowana przez pana Stanisława z Jankowic, kanonika kieleckiego, w roku 1444].
Ten niezwykły zbiór stanowi nie tylko skarbnicę wiedzy o średniowiecznej kulturze religijnej, ale także cenny materiał do badań nad historią książki i edukacji w Polsce.
Ilustracje:
- Okładka katalogu wystawy Muzeum Historii Kielc z 2019 r.
- Plakat Tygodnia Książki 2025 r.
- Karta Antyfonarza Kieleckiego z 1372 r. z kontynuacją pieśni hymnicznej „Gaude mater Poloniae”.
- Inicjał litery D z Antyfonarza kieleckiego.
- Pierwsza karta brewiarza datowanego na lata 1459–1475. W górnym i dolnym marginesie dawny zapis muzyczny.
- Zakładka do księgi z wykazem imion osób pochodzących z okolic Kielc, m.in.: Catherina virgo de Sukow, Taczali de Radlin, de Niewachlow, de Poslowicze, de Bielcza, de Moicza.
- Okładka rękopisu z widoczną w górnej części notą 1571 Novemb. 26. Liber collegiate sancte Marie Kielcensis.
Ilustracje ze zbiorów Biblioteki WSD w Kielcach (fot. K. Pęczalski) i Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich.
