80 lat temu, 19 kwietnia 1943 r., w getcie warszawskim wybuchło powstanie, które było największym zbrojnym zrywem Żydów podczas II wojny światowej. Stało się symbolem oporu ludności żydowskiej wobec okrucieństwa Niemców.
19 kwietnia 1943 r. oddziały niemieckie złożone z żołnierzy SS, Wehrmachtu, funkcjonariuszy policji oraz członków ukraińskich i łotewskich formacji pomocniczych, wkroczyły na teren warszawskiego getta z zamiarem jego likwidacji. Ale wtedy walkę z nimi podjęły liczące ponad pięćset osób oddziały Żydowskiej Organizacji Bojowej oraz Żydowskiego Związku Wojskowego dowodzone przez Mordechaja Anielewicza oraz Pawła (Aszera) Frenkla. Początkowo, wobec oporu powstańców żydowskich, Niemcy zostali zmuszeni do wycofania się. Jednak w następnych dniach, po objęciu dowództwa przez gen. SS i policji Jurgena Stroopa, zaczęli posuwać się w głąb getta, paląc i niszcząc dom po domu. Odnalezione osoby rozstrzeliwano na miejscu lub wywożono do obozów. Cześć powstańców, m.in. sztab Żydowskiej Organizacji Bojowej razem z dowódcą Mordechajem Anielewiczem, nie chcąc poddać się okupantom, popełniła samobójstwo. 16 maja 1943 r. Niemcy wysadzili budynek Wielkiej Synagogi, a gen. Stroop zameldował Heinrichowi Himmlerowi, że „Żydowska dzielnica mieszkaniowa w Warszawie już nie istnieje!”. Mimo to walki odosobnionych grup powstańczych trwały jeszcze do czerwca.
Do 16 maja 1943 r. zginęło ok. 12 tys. Żydów, a większość z 60 tys. osób znajdujących się w tym czasie w getcie została wywieziona do obozu koncentracyjnego na Majdanku lub obozów pracy. Jedynie kilkudziesięciu bojowników Żydowskiej Organizacji Bojowej doczekało końca wojny, w tym dwaj członkowie jej dowództwa: Icchak Cukierman i Marek Edelman. Pomimo apeli rządu polskiego w Londynie, rozpaczliwa akcja Żydów nie wywołała żadnej reakcji aliantów. Podejmowane przez polskie podziemie próby pomocy bojownikom żydowskim zakończyły się niepowodzeniem.
Wśród powstańców znaleźli się także bojownicy związani przed wojną z Kielcami, m.in.: Cywia Lubetkin, Leon Rodal, Ziuta Hartman.
Cywia Lubetkin (1914–1978) była działaczką syjonistyczną, która prowadziła w Kielcach kibuc, przygotowujący chętnych do wyjazdu do Palestyny. Została również przedstawicielką Kielc we władzach centralnych Żydowskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej Poalej Syjon-Prawica. Podczas wojny była członkinią Żydowskiej Organizacji Bojowej. Z powstania w getcie wyszła razem z grupą Marka Edelmana 10 maja 1943 r. Potem brała jeszcze udział w powstaniu warszawskim w szeregach Armii Ludowej. Po wojnie, wspólnie z mężem Icchakiem Cukiermanem, znalazła się wśród założycieli kibucu Lochame ha-Geta’ot w północnym Izraelu oraz zorganizowanego w nim Muzeum Bojowników Getta – pierwszego muzeum Holocaustu na świecie.
Leon Rodal (1913–1943) był członkiem prawicowego Stowarzyszenia Młodych Syjonistów Rewizjonistów „Masada”, skupiającego głównie młodzież gimnazjalną. Organizacja działała w Kielcach od 1929 r., miała około pięćdziesięciu członków, organizowała kwesty i prowadziła działalność oświatową. Rodal był również dziennikarzem, m.in. gazety „Kielcer Cajtung”. W powstaniu w getcie walczył w szeregach Żydowskiego Związku Wojskowego, którego był współzałożycielem. Uczestniczył m.in. w bitwie na placu Muranowskim w pierwszych dniach powstania. Poległ 6 maja 1943 r.
Ziuta (Igetle) Hartman (1922–2015) urodziła się w rodzinie kultywującej tradycje żydowskie, ale jak sama wspomniała, czuła się bardziej Polką niż Żydówką. W kwietniu 1941 r. znalazła się w kieleckim getcie. Podczas jednego z wyjść poza jego teren została zadenuncjowana. Udało jej się wyjechać z Kielc. Trafiła do getta w Warszawie, gdzie spotkała znajomych z Kielc – braci Rodal. Wstąpiła do Żydowskiego Związku Wojskowego i kiedy wybuchło powstanie przemycała broń z aryjskiej strony. Udało jej się przeżyć do końca wojny. Wróciła do Kielc, ale okazało się, że z jej rodziny nikt nie przeżył, a dom został zniszczony. W Kielcach dołączył do niej jej chłopak Mojżesz. Razem wyjechali najpierw do Pragi, a następnie do Francji. Po pięciu latach wyemigrowali do Izraela.
Spis ilustracji:
1. Znaczek Poczty Polskiej z 1956 r. "Pomnik Bohaterów Getta"
2. Cywia Lubetkin
3. Leon Rodal
4. Ziuta Hartman
