Osiemdziesiąt lat temu, 19 kwietnia 1943 r., w getcie warszawskim wybuchło powstanie. Warszawskie getto było największym ze wszystkich tworzonych przez Niemców od 1940 r. dla ludności żydowskiej. Zamknięto w nim ponad 350 000 Żydów. W dniach 22–24 lipca 1942 r., w ramach operacji "Reinhardt" zakładającej fizyczną likwidację ludności żydowskiej, Niemcy przeprowadzili akcję wysiedlania ludności z getta warszawskiego. W jej wyniku większość Żydów zostało wywiezionych i zamordowanych w obozie zagłady w Treblince. Pozostało około 60 000 Żydów, którzy byli zatrudnieni w przedsiębiorstwach produkujących na potrzeby III Rzeszy lub ukrywali się na terenie getta.
19 kwietnia 1943 r. oddziały niemieckie, liczące ponad 2 000 żołnierzy SS, Wehrmachtu, funkcjonariuszy policji oraz członków ukraińskich i łotewskich formacji pomocniczych, wkroczyły na teren getta i przystąpiły do jego całkowitej likwidacji. Ale wtedy walkę z nimi podjęły oddziały Żydowskiej Organizacji Bojowej oraz Żydowskiego Związku Wojskowego dowodzone przez Mordechaja Anielewicza oraz Pawła (Aszera) Frenkla. Jednak wobec oporu powstańców żydowskich zostały zmuszone do wycofania się i dopiero w następnych dniach, po objęciu dowództwa nad oddziałami niemieckimi przez gen. Jurgena Stroopa, Niemcy zaczęli posuwać się w głąb getta niszcząc dom po domu. Odnalezione osoby rozstrzeliwano na miejscu lub wywożono do obozów. Część powstańców, m.in. sztab Żydowskiej Organizacji Bojowej razem z dowódcą Mordechajem Anielewiczem, otoczona 8 maja w schronie na ul. Miłej 18, nie chcąc poddać się Niemcom popełniła samobójstwo. Oficjalnie walki w getcie zostały zakończone 16 maja 1943 r., kiedy gen. Stroop zameldował Heinrichowi Himmlerowi, że „Żydowska dzielnica mieszkaniowa w Warszawie już nie istnieje!”. Mimo to walki odosobnionych grup powstańczych trwały jeszcze do czerwca. Podejmowane przez polskie podziemie próby pomocy bojownikom żydowskim zakończyły się niepowodzeniem.
Większość z 60 000 osób znajdujących się w getcie została wywieziona do obozu koncentracyjnego na Majdanku lub obozów pracy w Poniatowej, Trawnikach i Budzyniu. Jedynie kilkudziesięciu bojowników ŻOB doczekało końca wojny – w tym dwaj członkowie jej dowództwa, Icchak Cukierman i Marek Edelman. Pomimo apeli rządu polskiego w Londynie, powstanie w warszawskim getcie nie wywołało żadnych reakcji aliantów.
Wśród powstańców znaleźli się także bojownicy związani przed wojną z Kielcami – Leon Rodal i Cywia Lubetkin.
Leon Rodal (1913–1943) był członkiem prawicowego Stowarzyszenia Młodych Syjonistów Rewizjonistów „Masada”, skupiającego głównie młodzież gimnazjalną. Organizacja działała w Kielcach od 1929 r., miała około 50 członków, którzy organizowali kwesty i prowadzili działalność oświatową. Rodal był również dziennikarzem, m.in. gazety „Kielcer Cajtung”. W powstaniu w getcie walczył w szeregach Żydowskiego Związku Wojskowego, którego był współzałożycielem. Poległ 6 maja 1943 r.
Cywia Lubetkin (1914–1978) była działaczką syjonistyczną, która prowadziła w Kielcach kibuc, przygotowujący chętnych do wyjazdu do Palestyny. Była też przedstawicielką Kielc we władzach Żydowskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej Poalej Syjon-Prawica. Podczas wojny związała się z Żydowską Organizacją Bojową. Z powstania w getcie wyszła razem z grupą Marka Edelmana 10 maja 1943 r. Brała udział w powstaniu warszawskim w szeregach Armii Ludowej. Po wojnie, wspólnie z mężem Icchakiem Cukiermanem, znalazła się wśród założycieli kibucu Lochame ha-Geta’ot w północnym Izraelu oraz zorganizowanego w nim Muzeum Bojowników Getta – pierwszego muzeum Holocaustu na świecie.
Spis ilustracji:
1. Pomnik Bohaterów Getta na warszawskim Muranowie wzniesiony w pobliżu miejsca pierwszych walk
2. Leon Rodal
3. Cywia Lubetkin
4. Znaczek Poczty Polskiej wydany w 1983 r. z okazji 40. rocznicy wybuchu powstania w getcie z fragmentem "Pomnika Bohaterów Getta". Na przywieszce reprodukcja medalu poświęconego Żydowskiej Organizacji Bojowej.
Źródło ilustracji: Muzeum Historii Kielc, Wikipedia
