Powstanie listopadowe było jednym z dwóch największych polskich zrywów niepodległościowych przeciwko rosyjskiemu zaborcy w XIX w. Rozpoczęło się w nocy z 29 na 30 listopada 1830 r. w Szkole Podchorążych Piechoty w Warszawie. Główną przyczyną było nieprzestrzeganie przez cara Mikołaja I konstytucji Królestwa Polskiego z 1815 r. W styczniu 1831 r. Sejm zdetronizował Mikołaja I zrywając tym samym unię personalną z Rosją, a w lutym armia rosyjska wkroczyła w granice Królestwa i rozpoczęła się trwająca 10 miesięcy wojna polsko-rosyjska. Wojska polskie odnosiły w niej przejściowe sukcesy m.in. zwyciężając pod Stoczkiem, Wawrem, Olszynką Grochowską, Dębem Wielkim i Iganiami. Punktem zwrotnym powstania była klęska w bitwie pod Ostrołęką, a następnie szturm i poddanie Warszawy 7 września 1831 r. wojskom rosyjskim. Szybko nastąpił też rozpad sejmu, Rządu Narodowego i wojska, którego znaczna część przekroczyła granice Prus i Galicji.
Informacje o wybuchu powstania w Warszawie szybko dotarły do Kielc. Mieszczanie 1 grudnia wystąpili przeciwko nielubianemu prezydentowi miasta Stanisławowi Niewiadomskiemu, którego zastąpił weteran powstania kościuszkowskiego Dominik Wójcikowski. Młodzi nauczyciele szkoły wojewódzkiej i oficerowie zawiązali w Kielcach filię Towarzystwa Patriotycznego, a 23 grudnia została wybrana również nowa Rada Miejska. Przez cały okres powstania Kielce były ośrodkiem formowania wojska, więc „całe miasto wyglądało przytem jak jeden wielki obóz”. Do 8 grudnia powołano w mieście organizowaną w całym Królestwie Polskim Straż Bezpieczeństwa oraz Gwardię Ruchomą, mająca stanowić rezerwę armii. Jej dowódcą w województwie krakowskim mianowano płk wojsk napoleońskich Jana Ledóchowskiego. W Kielcach powstały 9. i 10. Pułk Piechoty, które już w lutym 1831 r. rozpoczęły służbę na przedpolach Warszawy. Do dwóch utworzonych ochotniczych pułków jazdy województwa krakowskiego (krakusów) miasto dostarczyło kilkunastu jeźdźców, a w szeregi piechoty i jazdy zaciągnęło się 56 uczniów kieleckiej Szkoły Wojewódzkiej i 9 alumnów seminarium duchownego. W zakładach w Białogonie wytwarzano broń sieczną i uruchomiono produkcję karabinów.
Ilustracje:
1. Wojciech Kossak, Olszynka Grochowska 1831 r., domena publiczna.
2. Marcin Zaleski, Zdobycie Arsenału warszawskiego w 1831 r., domena publiczna.
3. Detronizacja Mikołaja I przez Sejm, 25 stycznia 1831 r., domena publiczna.
4. Jan Feliks Piwarski, 1. Pułk Województwa Krakowskiego (Krakusów) 1831 r. (9. Pułk Piechoty Liniowej Królestwa Polskiego), CBN Polona.
5. Pomnik upamiętniający 150. rocznicę powstania listopadowego na skwerze przy ul. Zagórskiej, PIK Kielce.
6. Moneta srebrna emitowana przez władze polskie podczas powstania listopadowego, 1831 r.,
domena publiczna.
