POWSTANIE W GETTCIE WARSZAWSKIM 19 kwietnia – 16 maja 1943 r.
79 lat temu, 19 kwietnia 1943 r., w getcie warszawskim wybuchło powstanie, które było największym zbrojnym zrywem Żydów podczas II wojny światowej. Warszawskie getto było największym spośród gett tworzonych przez Niemców od 1940 roku dla ludności żydowskiej. Na powierzchni ponad 300 ha otoczonych ceglanym murem o długości 18 km Niemcy początkowo zamknęli ponad 350 000 Żydów. Aby zapobiec ucieczkom jego mieszkańców, władze okupacyjne wprowadziły w listopadzie 1941 roku przepisy karzące śmiercią Żydów samowolnie opuszczających jego teren, jak i osoby udzielające im pomocy. W latach 1940-1942 w warszawskim getcie na skutek głodu i chorób zmarło ponad 80.000 osób.
W dniach 22-24 lipca 1942 roku, w związku z realizacją tzw. Wielkiej Akcji, będąca częścią operacji "Reinhardt" zakładającej fizyczną likwidację ludności żydowskiej, Niemcy przeprowadzili akcję wysiedlanie getta warszawskiego. W jej wyniku większość Żydów zostało wywiezionych i zamordowanych w Treblince lub zginęło w czasie wysiedlenia. W getcie pozostało około 60 000 Żydów zatrudnionych w przedsiębiorstwach produkujących na potrzeby III Rzeszy lub przebywających w getcie nielegalnie.
Wiosną 1943 roku, kiedy Niemcy przystąpili do całkowitej likwidacji getta w Warszawie, walkę z nimi podjęły liczące ponad 500 osób oddziały Żydowskiej Organizacji Bojowej oraz Żydowskiego Związku Wojskowego dowodzone przez Mordechaja Anielewicza oraz Pawła (Aszera) Frenkla. Oddziały niemieckie, liczące ponad 2.000 żołnierzy SS, Wehrmachtu, funkcjonariuszy policji oraz członków ukraińskich i łotewskich formacji pomocniczych, 19 kwietnia 1943 roku wkroczyły na teren getta. Jednak wobec oporu powstańców żydowskich zostały zmuszone do wycofania się.
W następnych dniach, po objęciu dowództwa nad oddziałami niemieckimi przez gen. SS i policji Jurgena Stroopa, w getcie trwały walki składające się z szeregu starć powstańców broniących się w umocnionych punktach getta lub przemieszczających się między schronami, a niemieckimi grupami szturmowymi. Przeciwko bardzo słabo uzbrojonym powstańcom, Niemcy użyli pojazdów pancernych i artylerii. Najcięższe walki toczyły się w okolicach ul. Zamenhoffa i Nalewek oraz na pl. Muranowskim. Oddziały niemieckie posuwając się w głąb getta, paliły i niszczyły dom po domu, zmuszając ludność żydowską do opuszczania bunkrów i schronów. Odnalezione osoby rozstrzeliwano na miejscu lub wywożono do obozów. Cześć powstańców, m.in. sztab Żydowskiej Organizacji Bojowej razem z dowódcą Mordechajem Anielewiczem, otoczona 8 maja w schronie na ul. Miłej 18, nie chcąc poddać się Niemcom popełniła samobójstwo. Oficjalnie walki w getcie zostały zakończone 16 maja 1943 roku, kiedy to Niemcy wysadzili budynek Wielkiej Synagogi przy ul. Tłomackie, a gen. Stroop zameldował Heinrichowi Himmlerowi, że „Żydowska dzielnica mieszkaniowa w Warszawie już nie istnieje!”. Walki odosobnionych grup powstańczych trwały jednak jeszcze w maju i czerwcu, a kilka kolejnych miesięcy trwało jeszcze poszukiwanie Żydów ukrywających się w ruinach getta. Podejmowane przez polskie podziemie próby pomocy osamotnionym bojownikom żydowskim zakończyły się niepowodzeniem. Według raportów gen. Stroopa od 20 kwietnia do 16 maja 1943 r. zginęło ok. 12 tys. Żydów. Większość z 60 000 osób znajdujących się w tym czasie w getcie została wywieziona do obozu koncentracyjnego na Majdanku lub obozów pracy w Poniatowej, Trawnikach i Budzyniu. Nieokreślona liczba Żydów wydostała się z getta w czasie walk i znalazła schronienia po aryjskiej stronie. Jedynie kilkudziesięciu bojowników Żydowskiej Organizacji Bojowej doczekało końca wojny - w tym dwaj członkowie jej dowództwa - Icchak Cukierman i Marek Edelman. Pomimo apeli rządu polskiego w Londynie, powstanie w warszawskim getcie nie wywołało żadnych reakcji aliantów. W związku z tym w proteście przeciwko obojętności świata wobec tragedii narodu żydowskiego 12 maja 1943 r. członek Rady Narodowej RP w Londynie Szmul Zygielbojm popełnił samobójstwo.
Powstanie w getcie było jednym z pierwszych - po walkach w 1939 roku - masowych wystąpieniem przeciwko okupacji niemieckiej. Choć nie miało realnych szans powodzenia, stało się symbolem oporu ludności żydowskiej wobec działań niemieckich.
W getcie kieleckim również podjęto próbę zorganizowania ruchu oporu, jednak przy braku pomocy z zewnątrz jej członkom nie udało się podjąć akcji zbrojnej. Po likwidacji getta w sierpniu 1942 r., w działającym do wiosny 1943 r. obozie przy ul. Stolarskiej i Jasnej, podjęto kolejną próbę utworzenia ruchu oporu pod przywództwem Daniela Wienera i Gerszona Lewkowicza, którzy rozpoczęli produkcję broni i amunicji na potrzeby planowanego powstania. Organizacja ta została jednak zdekonspirowana.
oprac. Leszek Dziedzic
