17 września 1939 r. Armia Czerwona wkroczyła na teren Rzeczypospolitej Polskiej. Realizowała w ten sposób ustalenia zawarte w tajnym protokole paktu Ribbentrop-Mołotow, który 23 sierpnia 1939 r. podpisali w Moskwie minister spraw zagranicznych III Rzeszy Joachim von Ribbentrop oraz ludowy komisarz spraw zagranicznych ZSRR Wiaczesław Mołotow.
Po zaatakowaniu Polski przez wojska niemieckie 1 września 1939 r. strona radziecka utrzymywała przez następne dni pozory neutralności, chociaż Niemcy ponaglali Moskwę, aby zajęła obszary uznane w podpisanym pakcie za strefę jej interesów. Stalin zwlekał z podjęciem decyzji, ale ostatecznie zdecydował się, gdy o północy 16 września weszło w życie zawieszenie broni w konflikcie radziecko-japońskim, jaki od kilku miesięcy miał miejsce na Dalekim Wschodzie.
17 września 1939 r. o godz. 3 w nocy wezwanemu do Komisariatu Spraw Zagranicznych w Moskwie ambasadorowi RP Wacławowi Grzybowskiemu odczytano notę, w której stwierdzono: „[…] państwo polskie i jego rząd faktycznie przestały istnieć. Dlatego też straciły ważność traktaty zawarte pomiędzy ZSRR a Polską […] Rząd radziecki polecił wobec powyższych okoliczności Naczelnemu Dowództwu Armii Czerwonej, aby nakazało wojskom przekroczyć granicę i wziąć pod swoją opiekę życie i mienie ludności Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi”. Ambasador Grzybowski odmówił przyjęcia noty.
Armia Czerwona w sile ponad 600 tys. żołnierzy, 4700 czołgów i 3300 samolotów o godz. 3 w nocy przekroczyła wschodnią granicę z Polską bronioną jedynie przez nieliczne oddziały Korpusu Ochrony Pogranicza. Agresja zaskoczyła władze Rzeczypospolitej i dopiero późnym wieczorem 17 września, Naczelny Wódz Polskich Sił Zbrojnych marszałek Edward Śmigły-Rydz wydał dyrektywę nakazującą unikanie walki z wojskami sowieckimi i ewakuację wojska na obszar Rumunii i Węgier. Jednocześnie zdecydowano o wyjeździe rządu i prezydenta do Rumunii, a docelowo do Francji, gdzie mieli kontynuować działalność. Granicę rumuńską prezydent RP Ignacy Mościcki, premier gen. Felicjan Sławoj Składkowski wraz z członkami rządu i Edward Śmigły-Rydz przekroczyli w nocy z 17 na 18 września. Władze Rumunii ulegając naciskom m.in. ze strony Niemiec i ZSRR, internowały przywódców Polski.
Pomimo rozkazu Naczelnego Wodza w wielu miejscach dochodziło do starć z Armią Czerwoną. Na Polesiu i Wołyniu walczyła m.in. improwizowana grupa Korpusu Ochrony Pogranicza dowodzona przez gen. Wilhelma Orlika-Rückemanna. Stawiały opór również miasta, a najbardziej zacięte walki toczyły się o Grodno. Jednocześnie z Niemcami i Armią Czerwoną walczyła dowodzona przez gen. Franciszka Kleeberga Samodzielna Grupa Operacyjna „Polesie”. W starciach z Armią Czerwoną zginęło ok. 2,5 tys. polskich żołnierzy, a ok. 20 tys. było rannych i zaginionych. Do niewoli trafiło ok. 250 tys. żołnierzy, w tym ponad 10 tys. oficerów.
W Moskwie 28 września 1939 r. zawarty został kolejny traktat radziecko-niemiecki, w którym przeprowadzono korektę ustaleń paktu Ribbentrop-Mołotow. W konsekwencji dokonanego rozbioru Polski, Związek Radziecki zagarnął obszar ponad 190 tys. km kw. z ludnością liczącą ok. 13 mln.
Leszek Dziedzic
1. Gen. Heinz Guderian i gen. Siemion Kriwoszein podczas wspólnej parady Wehrmachtu i Armii Czerwonej w Brześciu 22 września 1939 r. Źródło: domena publiczna
2. Nadzwyczajne wydanie „Kuriera Warszawskiego” z 18 września 1939 r. z informacją o napaści ZSRR na Polskę. Źródło: domena publiczna
3. Propagandowy znaczek pocztowy ZSRR – 17 IX 1939 Wyzwolenie bratnich narodów Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi przez Armię Czerwoną. Źródło: domena publiczna
