Informacje o wybuchu 29 listopada 1830 r. powstania w Warszawie błyskawicznie dotarły do Kielc. Uniesieni falą entuzjazmu mieszczanie już 1 grudnia wystąpili przeciwko nielubianemu prezydentowi miasta Stanisławowi Niewiadomskiemu. Na jego miejsce wybrano weterana powstania kościuszkowskiego Dominika Wójcikowskiego. Na początku grudnia młodzi nauczyciele szkoły wojewódzkiej i oficerowie zawiązali w Kielcach filię Towarzystwa Patriotycznego. 23 grudnia została wybrana również nowa Rada Miejska.
Stosunek kielczan do powstania nie był jednolity. Całym sercem oddany powstaniu był prezydent Kielc Dominik Wójcikowski. Mniejszy entuzjazm wykazywał prezes Komisji Województwa Krakowskiego Kasper Wielogłowski, a zagorzałym przeciwnikiem był komisarz obwodu kieleckiego Antoni Walewski.
Przez cały okres powstania Kielce były ośrodkiem formowania wojska, więc „całe miasto wyglądało przytem jak jeden wielki obóz”. Do 8 grudnia powołano organizowaną w całym Królestwie Polskim Straż Bezpieczeństwa, złożoną z mężczyzn zdolnych do noszenia broni w wieku od 18 do 45 lat. Utworzono cztery setnie, a na ich dowódców wybrano rajców miejskich: Jana Bełkowskiego, Adama Ciecholewskiego, Jana Nepomucena Wodziczko i Ignacego Smolińskiego. Podlegali oni mianowanemu przez rząd tysiącznikowi, Rafałowi Radziejowskiemu, który dowodził 1800 ludźmi z Kielc i całego obwodu kieleckiego. Drugą organizowaną formacją była gwardia ruchoma, mająca stanowić rezerwę armii. Jej dowódcą w województwie krakowskim mianowano płk. wojsk napoleońskich Jana Ledóchowskiego, a dowódcą batalionu kieleckiego był kpt. Henryk Dembiński. Na początku maja 1831 r. w mieście stacjonowało 693 ludzi pod komendą mjr. Wincentego Henisza.
Regularne oddziały liniowe formowały władze wojewódzkie. W Kielcach powstały 9. i 10. Pułk Piechoty pod dowództwem mjr. Samuela Różyckiego i mjr. Spytka Jordana, które już w lutym 1831 r. rozpoczęły służbę na przedpolach Warszawy. Do dwóch utworzonych ochotniczych pułków jazdy województwa krakowskiego (krakusów) miasto dostarczyło łącznie czternastu uzbrojonych i wyekwipowanych jeźdźców. Do szeregów piechoty i jazdy zaciągnęło się 56 uczniów kieleckiej Szkoły Wojewódzkiej i dziewięciu alumnów seminarium duchownego. W zakładach w Białogonie wytwarzano broń sieczną, a w styczniu 1831 r. uruchomiono produkcję karabinów. Wiosną 1831 r. w Kielcach zorganizowano obóz dla jeńców rosyjskich.
W końcowej fazie powstania przygotowywano się do obrony miasta przy pomocy Gwardii Narodowej, dowodzonej przez Wojciecha Trzetrzewińskiego. Ostatecznie jednak polskie wojsko wycofało się bez walki. 24 września odział rosyjski pod dowództwem gen. Adama Wirtemberskiego z korpusu gen. Teodora Rüdigera wkroczył do Kielc. Miasto otoczyły biwaki wojsk carskich, a w samej stolicy województwa zainstalował się rosyjski naczelnik wojenny gen. Iwan Tutczek.
Ilustracje:
1. Kamień upamiętniający 150. rocznicę wybuchu powstania listopadowego, Kielce, ul. Zagórska, Fot. P. Suliga, Muzeum Historii Kielc.
2. Pierwszy Pułk Województwa Krakowskiego (Krakusów) funkcjonujący później jako Dziewiąty Pułk Piechoty Liniowej Królestwa Polskiego, grafika Jana Feliksa Piwarskiego, 1831 r., CBN Polona.
3. Dukat emitowany przez władze polskie podczas powstania listopadowego. Wokół napis łaciński: Podczas pokoju rosną nawet małe rzeczy, Muzeum Narodowe w Kielcach.
4. Zakłady Białogońskie, fot. z początku XX w., Muzeum Narodowe w Kielcach.
