86 lat temu, 17 września 1939 r., ZSRR przekroczył wschodnią granicę Polski
„Nóż wbity w plecy” — tak skomentowały tamte wydarzenia zachodnie media, gdy rankiem 17 września 1939 r. Armia Czerwona wkroczyła na terytorium Rzeczypospolitej, podczas gdy polskie wojsko nadal broniło kraju przed niemiecką inwazją. Realizując tajny protokół paktu Ribbentrop–Mołotow (23 VIII 1939), ZSRR złamał układ o nieagresji i przesądził o tym, że Polska znalazła się w stanie wojny na dwóch frontach.
O świcie 17 września radzieckie oddziały przekroczyły granicę na całej jej długości. W źródłach siły sowieckie opisywane są następująco: ponad 600 000 żołnierzy, około 4 700 czołgów i 3 300 samolotów. Po polskiej stronie na wschodzie broniło się stosunkowo niewiele sił — w przybliżeniu 12 000 funkcjonariuszy Korpusu Ochrony Pogranicza, wspieranych przez lokalne formacje: Brygadę Rezerwowej Kawalerii Wołkowysk oraz Samodzielną Grupę Operacyjną „Polesie”.
Pierwsze starcia rozpoczęły się już o świcie; strażnice Korpusu Ochrony Pogranicza stawiały opór, lecz w wielu miejscach nie były przygotowane do długiej obrony przeciw tak przytłaczającej sile przeciwnika. Wieczorem 17 września Naczelny Wódz wydał dyrektywę nakazującą unikanie walk z Armią Czerwoną (chyba że polskie oddziały byłyby atakowane) oraz ewakuację wojsk ku granicom Rumunii i Węgier. Była to decyzja, która wprowadziła dezorientację i w niektórych rejonach ułatwiła sowietom zajęcie terytorium. Mimo tego nie brakowało miejsc zdecydowanego oporu i lokalnych sukcesów polskich oddziałów.
Tam, gdzie obrona trwała najdłużej, dochodziło do brutalnych odwetów: po kapitulacji Grodna 22 września sowieckie oddziały zamordowały około 300 jego obrońców i cywilów; podobne zbrodnie i egzekucje miały miejsce m.in. w rejonach Kalet, Lipian czy Mielnik. Równocześnie rozpoczęła się fala aresztowań i deportacji. We wrześniu i w kolejnych miesiącach na Wschód wywieziono łącznie ponad 320 000 osób. Warunki transportów i pobytu w miejscach zesłań były skrajnie ciężkie; wiele osób zmarło już w drodze, a tysiące umierało później z głodu, chorób i wycieńczenia.
Bilans militarny po sowieckiej agresji jest tragiczny: w starciach z Armią Czerwoną zginęło około 2 500 polskich żołnierzy, około 20 000 zostało rannych lub uznanych za zaginionych, a do niewoli dostało się blisko 250 000 żołnierzy, w tym ponad 10 000 oficerów – wielu z nich wkrótce potem zostało zamordowanych przez NKWD (m.in. w Katyniu, Charkowie i innych miejscach kaźni). Represje objęły także szeroką gamę aresztowań politycznych, konfiskat majątków i prób wynaradawiania na okupowanych ziemiach.
Mimo ogromu strat i fali represji Polacy nie poddali się. Już we wrześniu 1939 r. zaczęła rozwijać się działalność konspiracyjna oraz działania dyplomatyczne i humanitarne, które stały się podstawą dalszej walki o niepodległość.
17 września jest również obchodzony jako Dzień Sybiraka. Pamięć o wywózkach, deportacjach i ofiarach sowieckiej agresji jest kultywowana corocznie. W regionie świętokrzyskim szczególne zasługi w upamiętnianiu tych wydarzeń ma śp. Józef Dzikowski, długoletni prezes Związku Sybiraków w Kielcach (1989–2009). Był inicjatorem odsłonięcia Pomnika Sybiraków na Cmentarzu Starym (1994), organizatorem dorocznych uroczystości rocznicowych oraz współwydawcą i redaktorem publikacji dokumentujących losy zesłańców (m.in. „Byli kiedyś wśród nas”, 2010). Własne wspomnienia opublikował w książce „A potem Pińsk i Sybir – wspomnienie Sybiraka” (2018). Dzięki jego pracy pamięć o ofiarach deportacji jest pielęgnowana w lokalnej świadomości.
Uroczystości w 86. rocznicę agresji ZSRS na Polskę odbędą się w Kielcach w środę, 17 września 2025 r. Rozpoczną się mszą św. o godz. 10:30 w Kościele Garnizonowym pw. Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski (ul. Chęcińska), po której nastąpi przemarsz ulicami miasta pod Pomnik Matki Polki Sybiraczki na Skwerze Pamięci Ofiar Katynia; o godz. 12:00 rozpocznie się tam oficjalna część uroczystości, a o godz. 13:00 zostaną złożone kwiaty i znicze przy Pomniku Sybiraków (Cmentarz Stary) oraz przy Pomniku Katyńskim (Cmentarz Partyzancki).
Ilustracje:
1. Fotografia trzech symbolicznych mogił z brzozowymi krzyżami: STAROBIELSK, KATYŃ, OSTASZKÓW.
2. Odznaka Korpusu Ochrony Pogranicza
3. Medal poświęcony pamięci oficerów i funkcjonariuszy państwowych zamordowanych w Katyniu, Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie.
